عزت نفس در سالمندان
عزت نفس چیست و چه اهمیتی در حفظ سلامت دارد؟
عزت نفس به معنای داشتن اعتقاد و احساس نسبت به خود است، اینکه چه قدر فرد، خود را مورد توجه و قدردانی قرار می دهد یا به عبارتی خود را دوست دارد، اینکه فرد چگونه خود را می نگرد و درباره خود چه فکرهایی می کند. و شاید بتوان در یک جمله چنین گفت، عزت نفس ارزشی است که هر کدام ما برای خودمان قایل هستیم.
عزت نفس یک احساس درونی است که می تواند تحت تاثیر عوامل پیرامونی قرار بگیرد. اما این به آن معنا نیست که داشتن شرایط مطلوب الزاما منجر به داشتن عزت نفس بالا و با ثبات می شود. بلکه این احساس باید در درون فرد تغذیه و بارور شود. البته نباید از نظر دور داشت که عوامل و شرایط نامطلوب بیرونی به واسطه آسیبی که به تصویر ما از خود وارد می کند می تواند عامل تهدیدی برای عزت نفس منظور گردد.
داده های معتبر علمی نشان می دهد که عزت نفس بالا و البته با ثبات در ارتباط مستقیم با سلامت روان و جسم افراد است. فردی که عزت نفس بالایی دارد ارتباطات میان فردی مناسبتر، موفقیت و رضایت شغلی بیشتر، سلامت و در یک کلام کیفیت بالاتری را در زندگی تجربه می کند.
از طرفی پایین آمدن عزت نفس در افراد می تواند منجر به حساسیت بیشتر افراد نسبت به رفتار دیگران شده و فرد را بیشتر مایل به کناره گیری وانزوا نماید. کم شدن روابط اجتماعی و صمیمیت با افراد دیگر می تواند خود مسیر را برای انزوای بیشتر و دور ماندن از حمایت و روابط عاطفی بیشتر هموار گرداند. سارا لیو در تحقیقی که در دانشگاه کونکوردیا در کانادا طراحی کرد نشان داد که پایین بودن عزت نفس در ارتباط با بالا رفتن سطح کورتیزول یا هورمون ستیز و گریز است. این هورمون که در شرایط خاص حضور تنش روانی و جسمی بسیار ضروری است، چنانچه برای مدت طولانی در بدن باقی بماند می تواند منجر به بروز مشکلاتی از قبیل بالا رفتن سطح قند خون، اختلال در رشد استخوانی، مشکلات در عملکرد سیستم ایمنی و نیز ناکارآمدی های در حافظه افراد گردد.
به علاوه پایین بودن سطح عزت نفس در افراد می تواند منجر به عدم تعدال در عملکرد محور هیپوتالاموس- هیپوفیز- آدرنال شود. که همه اینها منجر به انزوای اجتماعی بیشتر در فرد می شود.
حفظ و ارتقا سطح عزت نفس در میان سالمندان نیز اهمیت زیادی دارد. سالمندی که یک فرآیند پیش رونده و ناگزیر است می تواند منجر به مشکلات و محدودیت هایی در افراد گردد و این فرصت را از آنها بگیرد که بتوانند به تنهایی و مثل گذشته از عهده کارها و مسئولیتهای روزمره خود بر بیایند. به علاوه این فرآیند می تواند منجر به افزایش توقع و انتظارات فرد نیز گردد. سالمندان علاوه بر محدودتهای جسمانی درگیر با تغییرات فیزیولوژیک و روانشناختی نیز هستند و همچنین در معرض تبعیضها و نگرشهای منفی اجتماعی نیز قرار می گیرند. انزوا و تنهای آنها را می آزارد، به دلیل ترک محیط کار و زندگی حرفه ای علاوه بر از دست دادن موقعیت اجتماعی و اقتصادی و درگیری با مسایل مالی، قدرت، مدیریت و کنترل خود را در مقابل محیط پیرامون نسبت به گذشته از دست داده اند یا در سطوح بسیار پایینتری آنها را تجربه می کنند. فقدانهای زیادی را تجربه کرده اند، ممکن است عزیزانشان را از دست داده باشند و یا در سوگ سلامتی و جوانی از دست رفته شان باشند. و در نهایت می توان گفت که ممکن است تصویر مطلوبی که سالها از خود ترسیم کرده اند از دست رفته باشد. همه اینها و دلایلی از این دست می تواند منجر به کاهش و آسیب دیدن عزت نفس در افراد سالمند گردد.
از آنجا که ثبات و حفظ عزت نفس نقش مهمی در ارتقا سلامت و سطح کیفی زندگی افراد دارد لازم است که متخصصان حیطه بهداشت و درمان به افراد سالمند کمک کنند تا با به کاربردن راهکارهای مرتبط عزت نفسشان را در سطحی مطلوب حفظ کرده و در نتیجه احساس خوشحالی، رضایت و در نتیجه آرامش بیشتری را تجربه کنند. از دیگر سو باید در نظر داشت که کاهش عزت نفس و یا عدم ثبات آن در ارتباط مستقیم با بالا رفتن میزان افسردگی در بین افراد است. از آنجا که افسردگی و خودکشی یکی از شایعترین مشکلات روانشناختی در بین سالمندان است باید در نظر داشت که راهکارهای ارتقا و حفظ عزت نفس می تواند در کاهش افسردگی افراد نیز نقشی اساسی ایفا کند.
برای حفظ و ارتقا عزت نفس در میان سالمندان چه راهکارهایی وجود دارد؟
افراد سالمند غالبا بازنشسته شده اند، از محیط کار خود بیرون آمده اند، مشکلات جسمی محدودیتهایی را برای آنها فراهم آورده است و یا خانواده ها، شاید از روی علاقه و نگرانی، آنها را محدود کرده اند. همه اینها باعث می شود فرد از محیط اجتماعی و فعالیتهای آن دور بماند. این موضوع به طور مستقیم یا غیر مستقیم می تواند سطح عزت نفس را در فرد پایین بیاورد. لذا لازم به نظر می رسد که تیم سلامت باید با حمایت افراد خانواده به سالمندان کمک کند تا دوباره به اجتماع و فعالیتهای آن بازگردد. این امر الزاما به معنای اکتساب شغل و یا بازگشت به زندگی حرفه ای نیست. بلکه می توان ضمن در نظر داشتن توانمندی سالمند می توان به سراغ آن دسته از فعالیتهای اجتماعی رفت که فرد به واسطه آنها ارضا می شود و می تواند پروژه هایی را آغاز و به انجام برساند.
گرچه افراد سالمند ممکن است این توانایی را نداشته باشند که به تنهایی از منزل خارج شوند اما باید توجه داشت که هر چه سالمند بیشتر به توانمندی هایش ایمان و دسترسی داشته باشد بیشتر می تواند با محیط اجتماعی درگیر باقی بماند. برای مثال سالمندانی که می توانند در پیاده رو قدم بزنند یا به پارک بروند شانس بیشتری برای سلامت جسم و روان دارند. پس بهتر است که به جای محدود کردن سالمند محیط را ایمن تر کنیم و تلاش کنیم در پی یافتن فعالیتهایی باشیم که فرد می تواند با ایمنی بالا درگیر آنها شود.
تفریح و سرگرمی از ضروریات زندگی برای همه افراد در همه سنین است. گرچه ممکن است برخی محدودیتها در دوران سالمندی باعث شود فرد نتواند به تنهایی گردش و تفریح کند اما این وظیفه اصلی تیم سلامت، مراقبین و اعضای خانواده است که شرایطی فراهم آورند تا سالمندان تا حد امکان به تفریحات مورد علاقه شان بپردازند، موسیقی گوش دهند و یا به پارک بروند.
همه ما از دوران کودکی به حفظ استقلال خود مشتاقیم. برای همه ما مهم است که خودمختاری مان حفظ شود و تصمیمهایمان مورد احترام و ارزشمند تلقی شوند. سالمندان نیز از این امر مستثنی نیستند. ممکن است سالمندان به واسطه تغییرات جسمی، روانشناختی و البته تحت تاثیر نگرشهای اجتماعی تا حدودی استقلال خود را از دست بدهند. این امر نقش پررنگی در کاهش عزت نفس در بین ایشان خواهد داشت. لذا لازم است تیم سلامت و مراقبین اصلی تا حد ممکن رفتارهایی را انتخاب کنند که کمترین آسیب را به استقلال سالمند می زند. برای مثال تا آنجا که ممکن است فرصت انتخاب و تصمیم گیری بر عهده سالمندباشد. در واقع به جای تصمیم گیری مستقیم برای آنها تلاش کنیم گزینه ها و انتخابهای مختلف را پیش روی آنها قرار دهیم. لازم نیست تصمیم های بزرگ و حیاتی گرفته شود، همین قدر که سالمند لباسش را انتخاب کند یا در یک بازه زمانی که سلامتی اش به مخاطره نیفتد اجازه داشته باشد زمان صرف غذا یا دارویش را تعیین کند می تواند در حفظ استقلال وی موثر باشد.
شبکه های حمایتگر عاطفی چه از جانب افراد خانواده و چه از طرف نهادهای مسئول، می تواند ارتباطات غنی اجتماعی برای افراد مهیا کند. باید به افراد سالمند آموزش داده شود و ترغیبشان کرد تا با به کار بستن راهکارهایی اعتماد به نفسشان را بالا ببرند و تلاش کنند تا با افرادی خارج از محدوده هایشان ارتباط برقرار کنند، و بتوانند مشکلاتشان را با افراد خانواده و دوستان در میان بگذارند و با آنها تعاملات سازنده تری داشته باشند. این قبیل حمایتها همچنین به سالمند کمک می کند تا بتواند تجاربش را با دیگران در میان بگذارد و نیز راههایی برای کنار آمدن بهتر با چالشها و شرایط زندگی پیدا کند. در مجموع باید در نظر داشت که انسان به عنوان موجودی اجتماعی نیازمند ارتباطات و حمایتهای اجتماعی از طرف دیگران است و این امر نقش مهمی در ارتقا و حفظ سلامت جسمی و روانشناختی او دارد. و در نتیجه لازم به نظر می رسد که مراقبین و اعضای تیم سلامت بهتر است که تلاش کنند تا ارتباط فرد را با اعضای خانواده، دوستان و گروهها بیشتر و موثرتر کنند.
گرچه بسیاری از افراد به خوبی می دانند که چه فعالیتهایی بیشتر مورد علاقه شان است اما در برخی مواقع بروز برخی حالات نظیر افسردگی سبب می شود فرد دیگر به دنبال کسب لذت نباشد و یا حتی از یاد ببرد که چگونه پیش از این از زندگی اش لذت می برده است. این امر در سالمندان نیز مشاهده می شود. علاوه بر ایجاد شرایطی که آنها بتوانند تا حد ممکن به علایقشان بپردازند، گاه لازم می شود که ما به جست و جوی یک تفریح یا سرگرمی برای ایشان هم باشیم.
لازم است که اطرافیان سالمندان فعالانه به حرفهای آنها گوش دهند، با آنها وارد مکالمه موثر شوند و از آنها سوال بپرسند یا نظر بخواهند. سالمندان با کوله باری از تجارب مختلف در بیشتر مواقع درگیر این باورند که دیگر سودی برای اطرافیانشان ندارند. وقتی به آنها فرصت داده شود که از ذخیره غنی دانش و تجربه شان بهره ببرند احساس مفید بودن بیشتری خواهند داشت.با سالمندان درباره مشکلاتی که با آنها دست و پنجه نرم می کنید مشورت کنید. این کار هم به شما کمک می کند تا راهکارهای جدیدی را امتحان کنید و هم اینکه به سالمند اعتماد به نفس و حس ارزشمندی بیشتری می دهد. به علاوه میتوانید از آنها درباره داستان زندگی شان بپرسید. این کار به آنها نشان می دهد که شما تمایل دارید درباره آنها بیشتر بدانید و البته این تجارب به قدری ارزشمند است که شما برای شنیدن آنها زمان و انرژی گذاشته اید. البته باید توجه داشت که همه این کارها منوط به رضایت و تمایل شخصی سالمند است.
تبعیض ها و باورهای غلط زیادی درباره دوران سالمندی وجود دارد. اینکه فرد دیگر قادر به انجام برخی فعالیتها نیست، اینکه توانمندی هایش کاملا از بین رفته و یا در یک کلام روی لبه پرتگاه ایستاده و مسیر زندگی پیش رویش چیزی به جز افول نیست می تواند تاثیرات مخربی بر عزت نفس سالمندان داشته باشد و حتی سلامت و توانمندی جسمی آنها را نیز متاثر کند.
در مطالعه ای که توسط لوی درباره تاثیر باورهای منفی بر سلامت جسمی سالمندان اجرا شد، دو گروه صد نفره از سالمندان با میانگین سنی ۸۱ سال مورد آزمایش قرار گرفتند. به گروه اول گفته شد درباره سالمندانی بنویسند که زندگی فعال خود را حفظ کرده اند. از گروه دوم خواسته شد که روبه روی صفحه کامپیوتر بنشینند و کلماتی از قبیل “خلاق” و “زیرک” را که روی صفحه نقش می بندد ببینند. سرعت عبور کلمات به قسمی بود که فرد می توانست کلمه را بخواند اما مغز فرصت کافی برای پردازش آن نداشت. در واقع کلمات پیامهای نیمه آگاهانه بودند.
انتظار می رفت گروه اول احساس بهتری نسبت به خودشان پیدا کنند و در نتیجه در عملکرد روزانه موفق تر باشند و افراد حاضر در گروه دوم به واسطه دریافت پیامهای نیمه خودآگاه نگرش مثبت تری نسبت به خود پیدا کنند.
نتایج بعد از سه هفته نشان داد که گرچه گروه اول تغییر زیادی را نشان ندادند اما افراد گروه دوم در راه رفتن و حفظ تعادل و نیز نشستن و برخاستن از روی صندلی عملکرد بهتر و راحت تری داشتند.
کوتاه سخن آنکه افراد سالمند نیز مثل همه افراد در همه گروههای سنی نیاز به حفظ عزت نفسشان دارند. با به کارگیری انواع راهکارها که به اختصار در اینجا مرور کردیم می توانیم این نیاز را در آنها مرتفع کنیم و گامی موثر در حفظ سلامتشان بر داریم.
مطالعه این مقالات را نیز پیشنهاد می کنیم :